FARQÎN'Lİ ŞÊX FAXRİ BUKARKÎ'NİN YAŞAM ÖYKÜSÜ
Şêx Faxrî Bukarkî
(1899 Qamîşlo/Diyarbekir- 1933 Geliyê Godernê/Diyarbekir)
(ARAŞTIRMA VE İNCELEME)
ŞÊX SAÎD HAREKETİNDEN BİR PORTRE
"FARQÎN'Lİ ŞÊX FAXRİ BUKARKÎ'NİN YAŞAM ÖYKÜSÜ"
- Kürd halkı tarihi boyunca kültürünü sözle icra etmiş, söze ve sese yaslamış sırtını. Uzaklara seslerini sarıp tarihin kararmış sayfalarına, öylece göndermiş...
-Tarihlerini yazılı aktarma olanağı bulamamışlar. Bundan dolayı kültürünü sonraki kuşaklara aktarmak işini de sözler ve anlatıcılar "dengbejler" üstlenmiş.
Araştırmamız boyunca fark ettik ki, yazılı kültürler arasında bir korku var. İki yüz yıl önce Bağdat Valisi’nin, yazı ve edebiyatla haşır neşir olan Kürtleri yakalama emri çıkardığı ve ele geçirilenlerin derisini yüzdürüp özel çerçevelere gerdirdiği biliniyor. (Mehmet Uzun / Kürd romancı)
- Şex Faxri'nin öyküsünü okuduğunuzda anavatanı Kurdistan'ın özgürlüğü için vermiş olduğu mücadelenin ayrıntılarında
* 1925 hareketi başladığında aktif yer alma,
* Bin xete sürgüne gidiş,
* Xoybunun kurulması, Xoybun falaiyetlerini ülkeye taşıması,
* Karargah kurması, silahlı mücadele verilmesi ve şehadetinin tüm ayrıntıları yaşamının özetidir.
- Ayrıca, Şex Faxri Bukarki sürgünde iken mücadeleci kişiliği,
öngörüsü, mertlik ve yiğitliğinden etkilenen gayri-müslim bir kız olan
Maria'nın ona aşık olması yaşam öyküsünün renkli bir sahnesidir.
- Şex Faxri Bukarki, Kurdistan mücadelesi ile aşkı arasında yüreğini ve aklını dinlemesini bilen biriydi.
- Şex Faxri'nin Maria ile olan aşk hikayesinde ülkenin özgürlüğüyle bir araya gelmeyen fotoğrafını göreceksiniz.
- Efsane kürd direniçcisi Şex Fahri Bukarki üzerine yakın döneme
kadar kürd tarihçi ve araştırmacılar fazla birşey yazmadılar.
- Ama kürd dengbejlerimiz Şex Faxri üzerine bugüne kadar beş klam
bestelemişlerdir. Başta Kanireş/Baxçe köyünden Sıddıqe Boze "Bave
Behçet" ve "Xelya Heci" stranlarında efsane direnişçi Şex Faxri
Bukarki için çok ayrıntılı, aşk ve yaşamı dışında tarihi, sosyal ve
coğrafi bilgiler aktarmaktadır.
- Sıdıqe Boze, stranlarında Kürdistan mücadelesinin efsane
kahramanlarını çok güzel dile getirmiştir. Kürd aydın
araştırmacılarının mutfağına stranlarda yer alan tarihi bilgilerle
zenginlik sunmaktadır.
- Dengbejler klamlarıyla tarihe tanıklık ederler ve o tarihi anları günümüze kadar taşımayı becerebilmişlerdir.
- Bu araştırma ve incelemelerin sonucunda birçok bilinmiyen bilgiye
ulaştım. Bu bilgilerin kürd arşivini daha da zenginleştireceğine
inanarak Şex Faxri Bukarki'yi anlatamaya çalışacağım.
*****
- Şex Said hareketinin efsane direnişçisi Şex Faxri 1925'te hareket
bastırıldıktan sonra bir grup değil, yaklaşık 400-500 kişilik bir
silahlı güçle (suvari alayı) Qararagah oluşturararak mücadelesini
devam ettirir.
- Şex Faxri'ye bağlı bu silahli güç hem askeri hem de siyasi bir güç olarak 5 yıl Türk ordusuna karşı savaşmıştır.
- Şex Faxri bu gücün oluşturulması fikrini "binê-xet" de katıldığı XOYBUN cemiyetinin kararları doğrultusunda oluşturur.
- Şex Said Hareketi'nin ayak izlerini takip ederek Çolig, Bongılan,
Palu, Dareheni, Piran, Kanireş, Lice'den başlayıp Farqin (Silvan) ve
Hazro coğrafyasına kadar uzanan araştırma ve inceleme çalışmalarımla
döneme dair bilgileri genişletmeye çalışıyorum.
- Şeyh Said Hareketi'nin Farqin-Hazro-Pasur cephesine ve bu
cephenin mücadele kahramanlarına bugüne kadar pek az değinilmiştir.
Oysaki bu cepheden efsane direnişçiler çıkmış, önemli tarihi ve askeri
olaylar yaşanmıştır.
- Bu cephenin önemli komutanlarından ve efsane direnişçisi Şex Faxri
Bukarki'nin yaşam öyküsünde tüm yaşananları göreceksiniz.
- Bu cephenin asıl lideri Şex Faxri'nin amcası
Şex Semseddin Bukarki'dir. Şex Semseddin, Diyarbekir istiklal mahkemesinde idam edilerek şehadete ulaşan 47 kişilik gurubun içindedir.
- Şex Faxri Bukarki'nin, Şex Şemseddin Efendi dışında, diğer amcas
ı Şex Nureddin de
Xarpet istiklal mahkemesinde idam edilerek şehadete ulaşır. Şex
Nureddin, 1937 yılında Şex Said'in kardeşi Şex Abdurrahim Efendi ile
beraber şehadete ulaşan
Şex Misbah'ın babasıdır.
- Şex Faxri iki amcasının şehadeti ve türk devletinin ailesi
üzerinde uyguladığı sürekli baskı ve katliam yüzünden yönünü binê xete
verır
ŞEX FAXRİ BUKARKÎ'Yİ YAZMAMIN ÖYKÜSÜ
.
* Şex Faxri Bukarki'yi yazmam fikrine değinmek istiyorum. Peçarlı Mella Amedi le defalarca
yaptığım görüşmelerde bana Şex Faxri efsane bir direnişçidir mutlaka
yazılmalıdır demişti. Bu konuda ailesi ile iletişime geçmemi önerdi.
Ayrıca babası Peçarlı Hasan Fehmi Akgül'ün de Şex Faxri'nin katibi
olduğunu söyledi. Bu konuda bana babası ve Şex Faxri hakkında bugüne
kadar yazılmayan ve bilinmiyen bilgileride aktardı.
* Şex Faxri üzerine ikinci bilgi kaynağım hemşehrim Kanireş'in Baxçe köyünden dengbej
Sıddıq Boze'nin
"bave Behçet" ve "Xelya Heci" stranlarıdır. Bu strandaki Behçet Şex
Faxri'nin oğludur. Stran dinlendiğinde Şex Faxri ailesi, mücadele
arkadaşları, şehid olduğu yer ile beraber şehid düşen arkadaşları
başta olmak üzere önemli sosyal, coğrafi, tarihi, siyasi bilgiler
aktarmaktadır. Bu stran haricinde kürd araştırmac
ı Xurşid Mirzengi'nin
yaptığı araştırmalarda Şex Faxri üzerine ayrıca üç stranın daha
olduğunu tesbit etmiştir. Bu stranları söyleyen dengbejleri yazımın
uzaması nedeniyle yazmayacağım.
* Şex Faxri üzerine Türk kaynaklarında özellikle "
Biçar tenkil harekatı"
(1927) üzerine Genel Kurmay harp tarihinde isminden bahs
edilmektedir. Bu hareketin üç aşamalı bir safhada yürütüldüğü,
hareketin ilk safhası
Murtezan, Botiyan, Mıstan coğrafyasından, ikinci safhası
Valer, Seyfan, Murad havzası denilen coğrafyadan, üçüncü safhası da
Pasur, Hazro ve Farqin coğrafyasında yer alan
Geliye-Goderiyan mıntıkasında direniş gösteren Şex Faxri'ye bağlı silahlı güçlerden bahs eder.
* Değerli dostum ve hemşehrim
Hüseyin Turhallı'ya
dedim ki Şex Faxri üzerine bir araştırma ve inceleme çalışmam vardır.
Bana söylediği ilk söz "çok yiğit, değerli ve efsane bir direnişçiyi
seçmişsin, 1925 hareketinin en güçlü ve organize gurubu, en çok direnen
ve diyebilirim ki hareketin örgütsel anlamda en son şehid edilen
gurubu olarak Şex Faxri'yi gösterebiliriz."
- Hüseyin Turhallı devamla, yakın dönemde Şex Faxri'nin şehid olduğu
Geliye- Goderiyan mıntıkasında şehid düşen PKK'li bir direnişçi olan "
Çingene Rizgar" üzerine bir makale yazdığını söyledi. Ve Şex Faxri'den bu makalesinde övgüyle bahs eder.
Hüseyin Turhallı'nın bu makalesindeki alıntıyı aşağıya aktarıyorum:
"Sanki gözleri "Cingene Rızgar" o mağaralarda can veren son
isyancı Şêx Faxri’nin izlerini arıyordu. Başını önüne eğdi. Sustu.
Arkadaşlar niye sana Çingene Rızgar diyor? dedim. Gülerek bana baktı.
“Karaçiyim, Çingeneyim de ondan” dedi.
Bir zaman sonra Serxwebun isminde birlik komutanına Rızgar’ın akibetini sordum.
"Geliyê Godernê vadesindeki mağaralardan birine bırakmıştık.
Operasyona çıkan Hazro korucularıyla askerlere esir düşmemek için kendisini imha etti” dedi.
Çarmıha gerildi ruhum. Acıyla kıvrandım. Rızgar yoktu artık.
Şex Faxri Bukarki ile çingene Rızgar'ın kaderleri Geliye Goderne'de kesişiyor.
* Şex Faxri üzerine kürd araştırmacı Xurşit Mirzengi dışında, Farqinli kürd aydın
ı Cüneyt Alphan da Şex Şemseddin ve Sex Faxri üzerine yazdığı makalede Bukarkî ailesi üzerine önemli bilgiler nakletmektedir.
* T-KDP hareketinin sekreteri hemşerim merhum
Said Elçi'nin Antalya'da T-KDP davasında beraber yargılanandığı Lice
Xınyat köyünden kürd yurtseveri ve davanın en yaşlı sanığı merhum
Şefiq Issi'nin
Şakir Epözdemir'e Şex Faxri hakkında aktarmış olduğu bilgilerdir.
- Şex Faxri'nin şehid olduğu bölgenin Xınyat köyüne çok yakın
olduğunu, Şefik Issi'nin Şex Faxri'yi yakinen gördüğünü, karargahını
sürekli ziyaret ettiğini ve kendisinden çok etkilendiğini
belirtmiştir.
- Şakir Epözdemir'in merhum Şefik Issi'ye atfen aktardığı bilgilerin alıntısı aşağıdadır.
Şefiq Issi
Şefiq Şex Said Efendinin silah arkadaşlarından Şeyh Fahri’nin yanında kalmış, ona hizmet etmiş ve Şeyh Fahri şehit olduktan sonra tek başına gidip o kahramanın mezarını yapmıştı. O Şex Fahri’den sanki bir parça idi.
* Asıl bilgi kaynağım kuşkusuz tüm çalışmalarımda olduğu gibi yine aile bireylerine dayanan bilgilerdir.
- Şex Faxri'nin ailesinin çok geniş ve renkli bir aile olduğunu belirtmek isterim. Şex Faxri'nin torunu Şex
Şirin'in oğlu
Medeni Bukarki halk arasında
Şex Nedim, dedesi hakkında istediğim tüm bilgileri bildiği ve öğrendiği kadarıyla aktararak bana yardımcı olmaya çalıştı.
- Bukarki ailesinde Medeni Bukari ile daha öncesinde de
yazar, aydın ve isyan sürgünü sayılan
Veysel Öngören'in oğluyla, ayıca bu hafta içinde vefat eden Diyarbekir eski mebusu
Şex Eşref Cengiz'in torunu
Hüseyin Cengiz'le şifahi görüşmelerim oldu.
* Şex Faxri ailesinden olan ve Diyarbekir zindanında PKK davasından açlık grevinde şehid düşen
Cemal Arat'ın annesi
Sakine Arat'ta
Bukarki ailesindendir. Sakine Ana son 30 yıllık kirli savaşta üç
çocuğunu kaybetmiştir. Sakine Ana'nın isyan sürgünü olduğunu,
Kütahya'da sürgünde doğduğunu belirtmek isterim. Yazar, ressam ve
edebiyatçı olan
Veysel, Vasıf ve Ferit Öngören kardeşler amcasının çocuklarıdır. Sakine Ana ile yapılan bir röportajda ailesine
Malla Kubari denildiği,
bu ismin Bağdat'ta bir yerin adı olduğunu söyler. Ayrıca Şex Faxrinin
babasıyla amcazade olduğunu belirterek mücadelesinden övgüyle bahs
eder.
-Tüm bu sözlü ve yazılı bilgileri yaklaşık iki aylık bir çaba
sonucunda derleyip, toparladım. Edindiğim bilgileri rafine ederek kayıt
altına almaya çalıştım. Derler ya yazıya dökülen şey kalıcılaşır,
sözde kalanlar eger taşıyıcıları "dengbejler" olmazsa sanata ve
kültüre dökülmezse zamanla kaybolur gider.
- Ben de bu bilgilerin kaybolmaması için gerekli hasassiyeti göstermeye özen gösteriyorum.
ŞEX FAXRİ VE AİLESİ HAKKINDA BİLGİLER
-Şex Fexri Bukarki 1899 yılında Diyarbekir/Farqin ilçesinin
Qamışlı köyünde dünyaya gelir.
Qamışlı köyü 1936 yılındaki idari yapılanmada Bismil ilçesine bağlandı.
Ailesi,
Septi, Nehri ve Barzani aileleri gibi
nakşibendi tarikatına mensuptur.
- Bukarki ailesi de Septi ailesi gibi 350-400 yıl evvel Bağdat civarından gelip, Diyarbekir/Bismil yöresine yerleşirler.
- Septi ailesi Bismil'den Palu'ya göç ederken, Bukarki şexleri Bismil ve çevresinde kalmayı tercih ederler.
- Aile ilk dönemlerde göçebe bir yaşam hayatı sürdürür. Yaz aylarında
Çolig/Bongılan mıntıkasındaki
Bukarki yaylasında, kış aylarında da Farqin, Bismil, Hazro civarlarındaki ovalarda yaşamlarını sürdürürler.
- Ailenin Bukari adıyla anılması da bu yayladan gelmektedir.
- Bukarki yaylası Bongılan ilçesinin
Tutel "Doğuyel" köyü
civarındadır. Bu köy kurmanci lehçesini konuşur. Köyde Badiki,
Hevidan ve Kulpi aşireti mensupları yaşar. Günümüzde de üzülerek ifade
edeyim koruculuk sistemi köyde hakimdir.
- Tutel köyü eskiden idari merkez olan Kale köyüne yakın olup, Canut, Zorge köyleriyle de komşudur.
Ayrıca köyde Bukari ailesine ait Şex Yusuf'a ait bir ziyaretin olduğunu da ailesinin verdiği bilgilerden öğrendim.
- Bukari ailesi bir asır önce göçebe yaşamdan vazgeçerek Farqin/Qamışlı köyünü satın alır ve yerleşik hayata geçerler.
- Şex Faxri Bukarki Farqin'de büyük mürşid/alim olan Şex Yusuf efendinin en büyük oğlu olan
Muhammed Tevfik efendinin oğludur. Kürd şehidi ve alimi olan Şex Şemseddin efendi Şex Faxri'nin amcasıdır.
- Şex Faxri Bukarki daha küçük yaşta iken hem annesini hem de
babasını kaybetmiştir. Amcası Şex Şemseddin ve babaannesi Fatma hanım
tarafından büyütülmüştür. Medrese tahsilini ağırlıklı olarak amcası Şex
Şemseddin Efendi ve ailesine ait olan medresedeki din alimlerinin
yanında yapmıştır.
- 1925 hareketi sonrasındaki katliam, zulüm ve sürgünler sonucu Qamışlı köyünde medrese geleneği sona erer.
- Şex Faxri Bukarki ilk evliliğini amcası Şex Şemseddin efendinin
kızı Fatma hanım ile yapar bir oğlu olur, ismi Mehmet Tevfik'tir. Fatma
hanım vefat edince ikinci evliliğini Dılşa hanım (Hevidan aşireti
reisi Hacı Zübeyir'in kızı) ile yapar. Bu evliliğinden
Şex Şirin ve
Ali İhsan adında iki çocuğu olur. Ayrıca Batman Recepan aşiretinden Nafia hanımla üçüncü evliliğini yapar, bu evlilikten de
Şex Behcet ve
Şex Paşa dünyaya gelir. Ayrıca Peri hanim'la olan evliliğinden de
Şehvezat isminde bir kızı olur.
ŞEX FAXRİ'NİN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ VE BİR ANEKDOT
- Şex Faxri Bukarki varlıklı bir ailenin çocuğudur. Qamışlı ve Cadde köyleri dışında
Las, Maks, Malegır köyündeki arazilerin geliri onun tasarrufundaydı.
- Gençlik yıllari çok renkli ve fırtınalı geçmiştir. Ta..... o
dönemlerde sanata verdiği önemden dolayı özel dengbejleri,
çalgıcıları(mıtrıp); çok özel ve güzel atları vardı. Bu atları
stranlara dahi konu oldular. Atları'nın ismi Felek bez (feleğe koşan) ve
Kuvi "yabani" dir.
- Şex Fexri kibar, sabırlı, yiğit, mert ve yardımlaşmayı seven
biriydi. Bunun yanında, almış olduğu medrese eğtimi ve aile
terbiyesiyle dindar, adil ve inançlı kişiliğe sahipti, aile içinde ve
çevresinde de ön plandaydı.
- Şex Faxri'nin
Malegır'de karargah kurduğu dönemde
Farqin, Lice, Hazro, Pasur ve çevresinde yaşanan toplumsal olaylarda
halk adalet aramak için onun yanına giderdi. İşbirlikçiler dışındaki
halk kendi sorunlarını Şex Faxri'ye bildiriyordu. O dönemde zulüm
yapan işbirlikçi çetelerin ve halkın malını gasp eden kişilerin
korkulu rüyasıydı. Malegır karargahı dönemin hem askeri gücü, hem de
halk mahkemesiydi. Sosyal bir kurum işlevi görüyordu.
- Şex Faxri'nin elimizde sadece bir fotoğrafı vardır. Bu fotograf
Xoybun cemiyetinin kurulduğu binê xet'de çekilmiştir. Xoybun döneminde
Yado Paşa, Sadiye Telha, Ahmede Cibri, Şex Faxri, Kamuran ve Celadet
Bedirxan kardeşler gibi Kürd direnişçi ve aristokratlarının o dönemde
kürd giysileriyle (şal u şapık) çekilmiş fotograflarına
rastlamaktayız.
*****
* Şex Faxri Bukarki'nin bulunan bu fotoğrafının öyküsü ile ilgili anekdotu aktarmak istiyorum,
- Şex Faxri Suriye Kurdistanı'na sürgüne gidişinde Qamışlı, Derbasiye, Hesike, Amude bölgelerinde yaşamını sürdürmüştür.
- Şex Faxri şık ve temiz giyinen silah ve atlara merakı olan şövalye
ruhlu biriydi. Çevresindeki insanları psikolojisiyle cezbeden
özellikleri vardı.
- Suriye Kurdistanı'nda iken kürd üniforması şal u şapık ile çektiği bu fotografı papaz ve doktor olan
Şemun'un kızı Maria'da çıkar. Maria ve Şex Faxri Xoybun kongresi öncesinde tanışırlar.
- Xoybun toplantısı malumunuz Kürd ve Ermeni delegelerden oluşur.
- Maria ve Şex Faxri bu dönemde birbirilerine aşık olurlar.
- Bir tarafta sevdiği Maria var, bir tarafta inanılan değerler
uğruna savaş var, ancak Şex Faxri ikinci tercihini hayata geçirir.
Kurdistan'ın kurtuluşu için Xoybun cemiyetinin kararları gereği ülkeye
giriş yaparak silahlı mücadelesinin karargahını Malegir..
mıntıkasında kurar. İhsan Nuri Paşa da bu dönemde Xoybun kararları
gereği Çiyaye Agıri'ye geçiş yaparak karargahını kurar.
- Ermeni kızı Maria bu fotoğrafı hangi duygularla sakladığını yıllar
sonra itiraf eder. Babasının ayak izlerini takip eden Şex Şirin
Bukarki 1950'li yıllarda bin-xet'e gider. Ve Maria ile tanıştırılır.
Maria fotoğrafı Şex Şirin'e verirken yaşadığı duyguları şöyle ifade
eder. Ben Şex Faxri'ye senin babana kara sevdalıydım der. Bu derdi
çeken bilir, hasreti ile düşleyen bilir misali,
- Maria kavuşamadığı Şex Faxri'ye ruhuyla bağlanmış, şehadetinden
sonrada anısına bağlı kalarak ölünceye kadar hiç evlenmemiştir.
- Maria'nın Şex Faxri ile olan aşkı da tıpkı Mem u Zin, Derwêşê Evdi
ve Edulê nin ki gibi kasırgalarla savrulsalar da ruhta
birleşmişlerdi.
*****
- Maria ile olan bu aşkı Sidiqe Boze "Xelya Heci" stranında dile
getirmiştir. Bu stran dört kıtadan oluşmuştur. Stranda bu olayın
kısaca dile getirilmesi şöyledir; Şex Faxri, Safiyan köyünden
geçerken, Hacı Ali'nin kızı Xayriye Şex Fexri'ye aşık olur. Xayriye
Heci, Şex Faxri bin-xet'te iken bir kızın ona aşık olduğunu ve üzerine
stran bestelendiğini duyar. Strana konu olan bu kız ermeni kızı
Maria'dır.
ŞEX FAXRİ'NİN BÎN XETE GİDİŞ VE DÖNÜŞÜ
- Şex Said hareketi bastırıldıktan sonra kürd direnişçilerinden bin
xet'e giden gruplar olur. Şex Faxri de 1927 yılı Haziran ayında
başlayan Biçar "Hançuk" tenkil hareketi esnasında Türk ordusuna karşı
kendi savaşçı grubuyla savaşır. Bu savaşta Şex Faxri Bukarki'nin
yanıında amcasının oğlu
Şex Feyzi Bukarki de vardır. Biçar Tenkil Harekatı belgelerinde Şex Faxri ile ismi anılan Feyzi amcasının oğludur.
- Biçar hareketinden sonra Şex Faxri Bukarki bin xet'e, Suriye Kurdistanı'na gider.
- 1927 yılının sonbaharında sürgündeki Kürdler ve Ermeni Taşnak örgütünün ortak oluşturdugu Xoybun
cemiyetinin toplantısına Şex Faxri de katılır.
- Xoybun toplantısı 1927 Ekim ayında bugünkü Lübnan sınırları içinde bulunan
Bihandun beldesinde yapılır.
- 1928 yılında Türk devleti kürdleri kandırma ve teslim alma temelinde bir af kanunu çıkarır.
- Bir çok kürd aydını ve direnişçisi de bu aftan yararlanmak için ülkeye dönüş yaparlar.
- Şex Faxri Bukarki de 1928 de Güneybatı Kurdistan'dan Kuzeye geçer. Kendi köyu Farqin/Qamişlo
ovasına gelir.
- Koyleri yakılmış, yıkılmış ve bir kısmına da yerli işbirlikçiler tarafından talan edilerek el konmuştur.
- Sürgün dönüşünde farkına vardığı tek şey devletin yalan-dolana dayalı kandırma politikası güttüğüdür..
- Bir kaç adamını tekrar alır ve yeniden "bin xet'e" Güneybatı
Kurdistan'a geçer. Xoybun toplantısında durumu konuşur, sonrasında
silahlanır ve gelir Xezaliye ovasında Malegır de karagahını kurar.
- Şex Faxri'nin ilk amacı TC ordusu ile vuruşmak değildir.
Malegır'de karargahının olduğunu belirtmek, devleti oyalamak,
böylelikle zaman kazanmak, sonra toparlanarak Xoybun'u örgütlü bir güç
olarak öne çıkarmaktır..
- Ayrıca, İhsan Nuri'nin dağlardaki sedasına ses katmak içindir…Ağrı direnişine bir nevi soluk aldırmaktır niyeti.
- İhsan Nuri Paşa da Serhed yoresinde kürtler için bir umuttur..
- İhsan Nuri Çiyaye Agıri'de , Şex Faxri Bukarki de Diyarbekir
ovasında devleti meşgul ederler. Kürdlerin örgütlü örgütlü gücünü türk
devletine her durumda hatırlatmayı ve gözdağı vermeyi
amaçlamaktadırlar.
- Xoybunun verdiği gorev de zaten budur ve onun gereği yapılmaktadır.
- Şex Faxri devlete der ki;
’Hiçbir şekilde sizin faşist, zalim kanununuzu kabul etmem ve baş eğmem’
- Kısa sure de 500 kişilik bir askeri güç oluşturarak silah talimi
ve dersi verir. Qarargahın eğitim dersi veren eğitmeni ise
Bînbaşî Feyzi yê Bedlîsidir.
- İhsan Nurinin direnişi suresince devlet, Şex Faxri'ye fazla yönelmez.
- Türk ordusu Agıri hareketi bastırıldıktan sonra Şex Faxri'nin gurubuna yönelir.
ŞEX FAXRİ, BİR ANEKDOT VE ŞEHADETİ
- Şex Faxri Bukarki 1928-1933 yılları arasında Farqin'de Mal'e-Gır (Dolap Dere) köyünde kurduğu
askeri karargahta yıllarca kürd savaşçısı eğitmiştir.
- 1933 yılının 17 Ekim'inde Farqin-Pasur-Hezro üçgeninde Geli'yi Goderni, Newal'a Hesika, Şikefta
Ganike'de türk ordusunun başlattığı büyük bir operasyonda günlerce çatışma devam eder.
- Diyarbekir 7 Kolordu, Siirt Alayı, Farqin Alayı, Bedlis süvarisi
başta olmak üzere devletin çeteleri bugünkü deyimiyle korucuları,
Hazro beyleri, civar mirleri, Badıki ve Xiyan aşiretinin işbirlikçi
ileri gelenleri bu çatışmada yer alırlar.
- Şex Faxri ve 17 arkadaşı bu çatışmada şehid olur. Bu çatışmada
Zıkte aşiretine bağlı Cansor köyünden zaza Mecit de şehid düşer.
- Bu operasyon günlerce sürmüş, kürd direnişçileri son kurşununa
kadarda savaşmışlardır. Bu çatışmada türk ordusunun büyük kayıpları
olmuştur. Kürd şehidleri türk askerleri tarafından Hazro ilçesindeki
mezarlığa getirilip, topluca çukurlara gömülürler. Türk ordusunun kürd
şehidlerine karşı bu uygulamaları bir "gelenektir." Aynı zamanda
islam dini ve hukukuna göre de bir insanlık suçu ve münafıklıktır.
-Sex Faxri Bukarki'nin Hazro ileri gelenleri tarafindan mezar yeri değiştirilmiştir. Mezar hala eski haliyle
duruyor. Oğlu Sex Şirin Bukarki'nin çocuk ve torunlarına bir vasiyeti vardır. Ne zaman kürd halkı
özgür olduğu zaman babama anıt mezar yaparsınız.
- Bu mütevazilik bana Molla Mustafa Barzani'yi hatırlattı. Molla Mustafa Barzani'nin mezarıda tıpkı Şex
Faxri Bukarki'nin mezarı gibi anıtsız sıradan bir mezardır. Çünkü Molla Mustafa'da vasiyet
ederken benim peşmergelerim,isimsiz kahramanlarımın çoğunun mezar yeri belli değildir. Mezar yeri belli
olan peşmergelerinde çok mütevazi ve sıradandır.Benim mezarımda benimle ölüme giden peşmerge
fedayilerimkiyle aynı olsun
- Günümüzde ulusal ruh ve bilinç sahibi çevreler Hazro'ya gidişlerinde Şex Faxri Bukarki'nin mezarını
mutlaka ziyaret ederler.
*****
* Şex Faxri'nin katibi Lice/Peçarlı Hesen Fehmi Akgül'ün oğlu Mella
Amedi'ye atfen Şex Faxri'nin şehadeti ile ilgili anekdotu aşağıya
aktarıyorum.
- Bicar Tenkil Harekatı sırasında Peçarlı Hasan Fehmi Beg'in
köylerine türk ordusu tarafından operasyon yapılır. Babası Ehmedi
Hesen, amcazadesi Ehmedi Derviş başta olmak üzere çevre köylerden
toplam 40 kişi Peçar köyüne yakın Dere Salasên mıntıkasında toplu
katledilirler. Hasan Fehmi Beg o dönemde Silvanda rüştüye okuyordu.
Silvan merkezde gezerken babasının atını askerlerde görünce ailesinin
başına gelen felaketi anlar. Daha sonra arkadaşları ve hocaları
kendisinin de öldürülebileceği konusunda Hasan Fehmi Beg'i uyarırlar.
- Derhal okulu bırakması yönünde tembih bulunurlar. Hasan Fehmi
belli bir dönem mahkum olarak kırsalda saklanır. Şex Faxri Bukarki
sürgünden döndükten sonra kurduğu Qarargaha, direnişçi olarak katılır.
- O dönemin koşullarında babam medrese eğtimini Peçar'da müderris
olan Bidlisli Abdulkadir Hoca'nın yanında, rüştiye eğitimini de
Farqin'de tamamlar. Dönemin okuyan, siyaset ve diplomasi dilini bilen
şahsiyetlerinden olduğu için Şex Fexri onu katibi yapmıştır.
- Şex Faxri'nin Qarargahı'nın gücünü Farqin alayı bildiği için üzerine gidemiyordu.
- Agıri hareketinin türk ordusunu meşgul ettiğini de göz önünde
bulundurduğumuzda türk ordusu çok zayıf bir dönemi yaşıyordu.
- Agıri hareketi bastırıldıktan sonra çevredeki türk kolordu, alay
ve diğer birlikleri nefes almış, artık Şex Faxri üzerine gitme zamanı
gelmiştir.
- Bidlis ve Siirt alayları ile Diyarbekir kolordu ve Farqindeki
askeri güçler Malegır karargahı ve Geliye Goderyan mıntıkasına
sevkiyat yaparlar.
- Şex Faxri Bukarki katibi olan babamı Farqin'e gizliden gönderip,
operasyon ve yaşanan gelişmeler için halktan istihbarat toplamaya
calışır.
- Babam Farqin merkezde Emere Nuke'ye misafir olur. Emere Nuke
babamı devlete ihbar eder ve babam yakalanarak Diyarbekire götürülerek
zindana atılır.
-Şex Faxri'nin katibi Peçarlı Hasan Fehmi Beg'in yargılanma ve
bırakılma öyküsü çok uzun bir hikaye olduğu için anlatmayacağım. Çünkü
Peçarlı Hasan Fehmi Bey'in de yaşam öyküsünü yakında yazacağım. Bu
olayın detaylarını orada anlatmaya çalışacağım.
ŞEX FAXRİ İLE UMUM MÜFETTİŞ İBRAHİM TALİ ÖNGÖREN'İN YOLLARININ KESİŞMESİ VE İKİ ANEKDOT
Bu anekdotu Şex Faxri'nin torunu Şex Nedim (Medeni Bukarki) ya atfen aşağıya aktarıyorum.
1) Şex Said hareketinden sonra devlet 1927 yılında Umumi Müfettişlik
Teşkilatını kurar. Merkezi Diyarbekir olan bu kurumun başına İbrahim
Tali Öngören'i atar. Bu zat Atatürk'ün çok yakın arkadaşı, Samsun
çıkarmasında da yanındaki ekiptendir, köken olarak da Suriye/Halep
civarindan Dürzi kökenli bir devşirmedir. İbrahim Tali Öngören,
Teşkilat-ı Mahsusa kadroları içinde pişmiş ve itibar sahibi olmuş
karanlık biridir. İttihatci gelenekten gelen ve kemalistlerin güvenini
kazandığı için "kullanılabilinir" gördükleri, bu nedenle tasfiye
etmedikleri bir kişiliktir.
- İbrahim Tali Öngören ilk iş olarak Mardin, Adana ve Anadolu'nun
farklı şehirlerinden 12 bin kişilik bir gücü Diyarbekir'e yerleştirdi.
Yine ilk yaptığı işlerden biri de 1928 yılında bir "af kanunu"
çıkarmak oldu.
Bir yandan da Kürd direnişçilerini ikna etmenin yollarını arıyordu.
İbrahim Tali Öngören, Diyarbekir'de ilk ikna çalışmasını Şex Faxri
Bukarki ile yapar. İşte o görüşmenin kısa bir hikayesini aşağıya
aktarıyorum;
Müfettiş, Şex Faxri'nin 400-500 kişilik bir süvari alayı
oluşturduğunu, bu birliğe askeri eğitim verdiklerini ve silahlı
mücadele yürüttüklerini biliyor.
- İbrahim Talin'in amacı Şex Faxri'yi davasından vazgeçirmektir. Şex
Faxri ile görüşmek için aracıları devreye koyar. Şex Faxri bu
görüşmeye olumlu yaklaşır. 250 atlısıyla Diyarbekir çevresindeki
hanlarda konaklar.Vilayete on gözlü köprü Mardinkapı güzergahından
girer ve güvendiği bir kaç savaşçısıyla birlikte Saraykapıdaki
müfettişlik binasına gider. 250 kişilik Süvari gücü de tedbir olarak
şehrin çevresinde üstlenir.
- Şex Faxri ile İbrahim Tali arasında tercümanlık yapan kişi ise amcazadesi sayılan Seyyid Bedri Öngören'dir. Yazar ve şair Veysel Öngören'in babasıdır. İbrahim Tali bu görüşmede Atatürk'ten gelen mesajla "davadan vazgeçmesi koşuluyla Kabi, Karabaş ve Sadi köylerinin mülkiyetini Şex Faxri'ye teklif eder." Şex Faxri'nin heybetli ve asil duruşundan etkilenen İbrahim Tali daha ileriye giderek, "seninle akraba olalım, kızımı sana vereyim" teklifinde dahi bulunur.
- Şex Faxri nin buna karşılık; "Mücadelem kürdler özgür
oluncaya kadar devam edecek, amcalarımın şehadetine helak getirmem. Bu
tekliflerinizle beni satın alıp, hain ve işbirlikçimi
yapacaksınız?Benim dilimle, dinimle ve mazlum halkımla uğraşan, yok
sayan zihniyete asla teslim olmam" der.
Derhal kalkar ve şunu söyler; "Şu anda burada yanlış bir şey yaparsanız, 250 kişilik gücüm tetikte bekliyor, kan gelir gövdeyi götürür." Şex Faxri Öngörüsü olan bir kürd kahraman olarak bu tuzaklara düşmez.
O gün Diyarbekir halkı heybetli duruşunu ve direnişçi kişliğini
duydukları için görmeye gelmiş Saraykapı'dan Dağkapı'ya kadar yolun
her iki tarafinda toplanarak Şex Faxri'nin yolunu beklemektedir. Şex
Faxri ve arkadaşları halkla vedalaşır, Malegir'deki karargahlarına
giderler. Yıllar sonra İbrahim Tali Öngören 2. dönem Diyarbekir mebusu
olur. Şex Faxri'nin amczadesi ve tercümanı sayılan Seyyid Bedri ile
dost olur ve kendi soyadını ona da takar.
- Umum Müfettiş, dost olduğu Diyarbekirlilere ve Şex Faxri'nin
Öngören soyadındakı akrabalarına; Şex Faxri'nin cesaretli, kararlı,
heybetli duruşa sahip ve yakışıklı olması nedeniyle şehadetine çok
üzüldüğünü söyler, ona hayran olduğunu da defalarca itiraf etmiştir.
*****
2) İbrahim Tali ile ilgili ikinci anekdotu Şex Faxri'nin katibi
Peçarlı Melle Amedi'nin babası Hasan Fehmi Akgül'e atfen aktarıyorum.
Yıl 1930 yılı, Umum Müfettiş İbrahim Tali, Diyarbekir valisi
Nizameddin, istihbarat sorumlusu Osman ve beraberinde uzun bir askeri
konvoy Farqin civarında Çeme Also'dan geçerken Şex Faxri'ye bağlı
direnişçi gurupla karşılaşırlar. Karşılıklı teslim ol çağrıları
yapılır, sonunda İbrahim Tali kim olduklarını sorar, Şex Faxri'ye
bağlı kürd direnişçileri olduklarını söylerler. Babam türkçe bildiği
için iki gurup arasında tercümanlık yapar. Türk askerleri bir
operasyon için değil, rutin bir geçiş yaptıklarını söyler. Adeta bir
ateşkes gibi karşılıklı savaşmadan ayrılırlar. Rivayet odur ki Türk
askerleri Zilan Hareketi'nin olduğu bölgeye doğru geçiş yapmaktaymış.
-Yıllar sonra iki gurup arasında tercümanlık yapan Peçarlı Hasan
Fehmi Farqin'de tutsak edilir Diyarbekir'e götürülür. Tutsakların
hepsi idam edilirken, mahkemede kelepçeli olan Fehmi Bey ile askerler
arasında yaşanan kargaşaya İbrahim Tali tesadüfen şahid olur. İbrahim
Tali, yollarını kesen kürd gurubun içindeki bu tercümanı tanır ve
Hasan Fehmi'ye şunu söyler; Sen Şex Faxri'nin ekibindeki tercüman
değilmisin? Hasan Fehmi evet der ve inkar etmez. İbrahim Tali, Fehmi
Bey'e şunu söyler; sen o gün yapıcı kişiliğinle benim ve
arkadaşlarımın canını kurtardın, ben de seni kurtaracağım der. Fehmi Bey
serbest bırakılır.
ŞEX FAXRİ BUKARKÎ AİLESİNİN SÜRGÜNE GÖNDERİLİŞİ VE YAŞANANLAR
- Şex Faxri Bukarki ailesi 1925 hareketine topluca katılırlar. Bu aile de tıpkı Şex Said ailesi, Melekan, Çan, Kelaxsi
şeyhleri gibi büyük bedeller öder. Bukarki ailesinden başta Şex
Şemseddin, kardeşi Şex Nureddin İstiklal mahkemelerinde idam
edilirler. Hareket sonrasında da Bukarki ailesinden sürekli mücadele
eden yiğit kahramanlar çıkmıştır.
- Bu kahramanların başında Şex Faxri ve 1937'de Şex Abdurrahim'le
beraber şehadete ulaşan Şex Misbah akla gelenlerin başındadır.
- Bukarki ailesi isyan sürgünü bir aile olarak tesbih taneleri
gibi Anadolu coğrafyasının dört bir tarafına dağtılırlar. Aile
bireyleri başta Kütahya olmak üzere, İzmir, Denizli, Uşak illerine
sürülür ve birbirilerinden koparılarak bir daha görüşmemek üzere
cezalandırılırlar. Bukarki ailesinin sürgüne giden toplam nüfusu
yaklaşık 300 kişi civarındadır.
- Şex Faxri Bukarki'nin ailesi 1933-1947 yılları arasında
ağırlıklı olarak Kütahya/Tavşanlı ilçesinde sürgünde kalırlar. Türk
ordusu sürgün öncesi Qamışlı köyüne operasyon yapar. Bukarki ailesine
ait köyde ne varsa talan ve darmadağın ederler. Bireylerinin tümünü
adeta esir kampı oluşturarak bir araya toplarlar. O dönemin ilkel taşıma
araçlarıyla Malatya'ya kadar götürülür, Malatya'dan itibaren trenle
Kütahya'ya sürgüne gönderilirler. Varlıklı, köyleri ve büyük
servetleri olan Bukarki ailesini Türk devleti adeta sefalete mahkum
eder. Sürgünde açlık, sefalet ve zaman zaman işkence ve zulüm
görürüler.
- Sadece devlet mi yapıyordu bu zulmü ? Kütahya halkı tarafindan da horlanırlar.
- Bukarki ailesinden Sakine Arat bakın sürgünle ilgili anılarını şöyle aktarır.
Sakine Arat, babasının sürgün yeri Kütahya’da 1934 yılında doğar.
“Çocuktum bir şey bilmiyordum memleketimiz bura sanıyordum. Tek bildiğim biz oranın adamı değildik, evin içinde Kürtçe dışarıda Türkçe konuşuluyordu” diye anlatıyor o yılları. Türkiye’de Kürd olmanın ne demek olduğunu, tek
kelime Türkçe bilmeyen anneannesi ile sokakta dolaştığında
kendilerine “kuyruklu Kürd” diyerek taş atan yaşıtlarından öğrenir.
Okulda çok başarılıdır. Hatta kızlar arasında birincidir. Ama çok istemesine rağmen okuyamaz. Beşinci sınıfa geçtiğinde Demokrat Parti iktidara gelir ve af çıkar. Cezaevleri boşalır, sürgünler sılaya geri döner. O zaman öğrenir ki Arat, memleketi Diyarbakır’dır. Ancak bıraktıkları gibi değildir. Hükümet babasının iki köyünü satmıştır, geçinmek zordur.
*****
- Kütahya sürgününde yaşanan başka bir anekdotu daha aktarmak
istiyorum. Şex Faxri'nin oğlu Şex Behçet sürgünde ailesinin geçimi
için elektirik kalfası olarak çalışır. Kütahya ceza hakiminin evine
birgün elektirik onarımı için gider. Hakimin kızıyla yüz yüze gelir ve
birbirlerine aşık olurlar. Amcası Şex Feyzi yeğeni Behçet için
hakimin evine gider kızlarını ister. Hakimin verdiği cevap oldukça
ırkçı ve şovencedir.Ben kızımı öldürür yine de kürdlere vermem der. Ve
yarın bu memleketi de terk edeceğim, isyancılarla aynı memlekette
kalamam der ve memleketi terk eder. Şex Behçet'in bu aşkı kızın babası
tarafından engellenince, inzivaya çekilir.
- Şex Behçet artık sağlığı yerinde olmayan, akli dengesini yitiren
bir mecnun olmuştur, kendini tamamen ilahi aşka verir.
- Yöre halkı Şex Behçet'te sürgün dönüşü büyük bir maneviyat
gördüğü için kendisini Allah dostu ve evliya olarak kabul etmiştir.
Şex Behçet'in yanına giden psikolojik hastaların şifa bulup
sağlıklarına kavuştuğu inancı halk arasında yayılmıştır.
- Şex Faxri'nin stranlarından birinin ismi de "Bave Behçet" stranıydı. Şex Behçet yaşamı boyunca evlenmez, kendini tamamen maneviyata ve ilahi akidelere verir.
- Şex Behçet de tıpkı babası gibi endamı, pala bıyığı, heybetli
duruşu ve şövalye ruhu ile çevrede hala anlatılır, durulur.
- Şex Faxri'nin bir başka oğlu da Şex Şirin'dir, mücadeleci
kişiliğiyle yaşamının sonuna kadar kendini kürd davasına verir. Yakın
dönem kürd ulusal mücadelesine duyarlılığı nedeniyle türk ordusu
tarafından takibata uğrar. İtirafçı ve iftiracı kişiler tarafından
komplolar kurularak yardım ve yataklıktan 70 yaşlarında cezaevi süreci
de yaşar.
- Şex Şirin, Bukarkilerin Qamişlo köyünden ayrılarak, yüzlerce
kilometre uzaklıktaki babası Şex Faxri Bukarki'nin şehid edildiği
Goderiyan mıntıkasında arazi satın alarak yerleşir.
SONSÖZ
Şex Faxri Bukarki üzerine araştırma ve inceleme çalışmam ağırlıklı
olarak sözlü kaynaklardır. Kürdlerin arşivi olmadığı, kendi
tarihlerinin başkaları tarafından yanlış ve taraflı yazıldığı bilinen
bir gerçektir. O yüzden benim güvendiğim ve inandığım kaynak kuşkusuz
Şex Faxri'nin aile bireyleri ve hareket içinde yer alan kişilerin
torunları ve çocuklarıdır. 1925 hareketinin sanığı, tanığı ve
mağdurları olan ailelerin bireyleriyle iletişime geçerek defalarca
konuşmak suretiyle yaşanan olayların detaylarını anlamaya çalıştım.
Ayrıca tüm yaşanan bu olayları o dönemlerde kürd dengbejleri
stranlarıyla çok iyi dile getirerek bizim yaşadığımız döneme adeta bir
köprü oluşturmuşlardır.
Kürdlük vadisinde iz bırakan Şex Faxri gibi efsane direnişçilerin ruhu şad olsun,
Selam ve saygılarımla.