* Zuexpa köyüm, köyün yaslilarinin anlatimlarina göre eskiden cevrede tekstil üretim
merkeziydi.* Köyde 30'un üzerinde dokuma tezgahi kirdki/ zazaca dezge "tezgah,isyeri" vardi.
* Bu tezgahlarda Sâl " üretilirdi. Yine bu tezgahlarda pamuktan "Kuras,kirvas" yapilan
Amerikan bezi'de yapilirdi.
* Dokuma tezgahi "dezge" meydana getiren her parcanin kirdki orjinal isimleri vardir. Ayrica tezgahta is yapilirken kullanilan malzemeler ve yapilan islemlerinde kirdki/zazaki kendilerine özgü isimleri vardi. Örnegin Culaglarin is esnesinda kullandigi "Mastur,Kerkit"ile , yine dara maziyer "mese" agacindan yapilan icine su doldurulan Qurne Sal'un kirdki orjinal isimleridir. Qurne denilen üstü acik dikdörtgen seklindeki bu esyanin icine su doldurularak, tezgahta üretilen sal suyun icine konulur. Bazen yarim saate yakin ayaklarla suyun icindeki bu sal üzerine bastirilarak islem tamalanir. Bu islemin yapilamasindaki amac sal elbise yapildiktan sonra yikandigi zaman sal'in cekilmemesi veya kücülmemesi amaciyla yapilir.
* Zuexpa'nin Culag'lari yani modern isimleriyle tekstil ustalari calistigi is ortaminda asgari 20 civarinda alet ve dezgelerin parcalari vardir. Bu parcalarin orjinal Kirdki/zazaki isimleri vardir. Bu isimleri önümüzdeki günlerde hala sag olan günümüzde 80 yasin üzerine cikmis hala hayata olan eski ustalar "CULAG" vardir. Bu parcalarin orjinal isimlerini ögrenip, Kirdki diline inaniyorumki onlarca kelime kazandiririm. Inaniyorumki bu kelimler günümüzde yazilan kirdki hic bir sözlükte yoktur.
* Kird dili eger konusulmadiysa,yine kird sanatkarlari örnegin Culag meslegi ve digerleri cazibesini kaybedip, bu meslekler icra edilmezse, beraberinde bu mesleklerde kullanilan tüm malzemelerin isimleriyle zamanla kaybolur gider.
* Bu meslek yörede sadece Zuexpa'da yapilmaktaydi. Köyün yaslilarinin anlatimlarina göre köyümüzün bitisiginde "Pul" Karakoc köyünde'de sadece iki dezge vardi.
* Civarda baska köylerde ne bu meslek nede bu tezgahlar yoktu. Kisaca Zuexpa sanatkar bir
köydü.
* Dr Sirac Bilgin bir makalesinde Zuexpa köyünün dokuma tezgahlari üzerine daha cocuk yastayken tanik oldugu bilgileri asagiya aktariyorum.
Ben Poşit’teki ilk yıllarımda yüzme "Ceme Murad "bilmediğimden suda serinlemek için Guwelê Binî Pemî’yi tercih ederdim. Kirdone’nin (Kürtlük yerinin) kapalı bir toplum olduğu zamanlar köylüler pamuğu kendileri üreterek, fistandan tutun, iç çamaşıra kadar her şeylerini pamuk ve yünden üretirlerdi. Vadimizin dokuma merkezi Zoxpa Köyü bundan dolayı epey ziyaretçi toplardı. Yine de her köyde pamuk ipliği elde etmek için Duwelav denilen yerli malı bir araç bulunur, bu araç vasıtası ile üretilen pamuk ipliğinden, fistan veya iç çamaşırı üretmek için bazı kumaşlar dokunurdu. Fistanları renklendirmek için bitkilerden elde edilen kök ve yaprak boyaları kullanılarak bir albeni oluşturuluyor kadınların zevkine sunulurdu (surlêy, sipyelêy, siyalêy vs). İşte bu Guwelê Binî Pemî böylesi bir pamuk tarlasının (Yegê Pemî) alt tarafında yer aldığı için adı kendiliğinden böyle oluşmuştu.
*********
* Zuexpa'nin dokuma tezgahlarinda üretilen textil maddesi ile ilgili yaslilarimizdan edindi´gim bilgilerde sunlardir.
* Zuexpa'da ilkbahardan baslarak sonbahara kadar bazen Palu,dareheni ve Colig'den varlikli insanlar "Sal,Kuras,Kirvas" yapiminda kullanilan ham maddeleri yün veya pamuk katirlarina veya atlarina yükleyerek gelip köyde birkac günde misafir kalirlardi.
* Gelen misafirlerin ham maddeleri dokuma tezgahlarinda islenerek elbiselik veya ev kumasi seklinde hazir hale getirilirdi.
* Köye gelen kesimler genelde varlikli bölgenin ileri gelenleriydi. Zuexpa o dönemde yaz aylarinda adetta köy nüfusu bir katina katlaniyordu. Düsünebiliyorsunuz 40 dokuma tezgahi vardi,hepsi haril haril calisiyordu.
* Zuexpalilarin bu emeklerinin karsiliginda genelde varlikli insanlar oldugu icin para ve altin aliyorlardi. bazen palu mintikasindan gelenler Bugday,burgul ve diger tahil ürünleri karsiliginda bu isi yapanlarda oluyordu.
*************
*Zuexpada o dönemde bu meslegi icra eden ve dezgesi olan meshur birkac ismide burada yazarak anmak istiyorum. Bu isimleri Zuexpa'da ve cevre köylerde telafuz edilen orjinal haliyle yazmak istiyorum.
-Haci Riza Kelesun
-Mehm Far,
- Hüsnü Rec
-Hem Xus
- Ser Far
- Hüsnü Hesenu
-Hüs Hebs
- Haci Tahar Seyla
- Haci Riza key Muse
************
*Zuexpa köyünün cevrede sanat ve ticareten kaynakli ekonomisi o günün kosullarinda cok
canliydi. Zuexpanin ekonomisinin iyi olduguna dair 1940,50 li yillarda yasanan bir anekdotla anlatmaya calisayim. Bu anekdotu Kelaxsi Seyhlerinden Muhiddin Efendi'nin bir sohbetinde dinlemistim.
* Anekdot kisaca suydu,
* Miyalan köyünden "Meh Üb" Mehmet Kilic bir cezasindan dolayi tutuklanip, Ardürek gökdere nahiyesine götürülür. Miyalan 1940'li yillarda Palu ilcesi,Ardürek nahiyesine bagliydi.
* Mehmet Kilic ekonomik durumu iyi olmadigi icin ne yapip,edip karakoldan ve cezaevinden kurtulmanin yollarini düsünür. Birden aklina Zogpa köyünden yakinen tanidigi maddi durumu iyi olan Faris Bulut "Far Ereb"aklina gelir.
* Ben eger Faris'i suc ortagim edersem,parasi var, belki hem kendisini,hem beni kurtarir.
* Karakolda kendisine hakaret edilirken ben bu sucu Zuexpali Faris'le beraber yapmisi,niye onuda getirin,der.
* Faris Jandarmalar tarafindan Zuexpa'dan alinip Ardürek köyündeki karakola götürülür. Faris karakol'da Mehmet Kiicla yüzlestirilir.
* Tabbi nekadar sucsuz oldugunu ispatlamaya calisada,Mehmet Kilic onun üzerine israrla ifade verir. Tabi beklenen olur.
* Faris maddi durumu iyi oldugundan Karakol komutanina rüsvet vererek hem kendini,hem Miyalanli Mehmet Kilici kurtarir.
* Karakoldan ciktiktan sorar Faris dayanamaz ve Mehmet Kilic'a sitem eder. Ayip degilmi ! bana iftira attin. Mehmet'e iyiniyetli bir sekilde,Faris ne yapayim kurtulusum yoktu. Sen aklima geldin,kendi kendime hesap yapttim,ve dedimki ? Faris'in ismini versem hem beni,hem kendini kurtarir.
* O yüzden mecbur oldum senin ismini söyledim. Faris tabi bu sözlerden sonra artik kizmaz ve
sakinlesir.
Bu olay halen bölgemizde anlatilmaktadir.
******
* Bir anekdotumu hatirlatmak istiyorum. Colig'in ileri gelenlerinden Cemal Faris halk arasinda Haci Cemal Elci,ayni zamanda Colig'In ilk belediye baskaniydi. Haci Cemal cok bakimli ve gencliginde sürekli Sal'dan elbise giyerdi. Haci Cemal hafizanda kalan ifadelerini aktariyorum.
* Zuexpa köyüne sal yapmak icin bir kac defa gittim. Zuexpalilar cok misafirperver olduklari icin bazen 2,3 gün misafir kaldigimda oluyordu. O yüzden köyün ileri gelenlerini ve meshur tezgahtar Kirdki "CULAG" lari iyi taniyordu. bana hep onlardan bahs ederdi.
*Haci Cemal Elci ile 18,23 yaslarim arasindayken sohbetlerine katilirdim. Colig tarihinin canli tarihiydi. Seyh Said hareketinde Colig ve cevresinde yasanan tarihi olaylarad tanikti.
* Haci Cemal Efendi her yil benden Zuexpa niin yünden örülmüs kislik (PUC Resin) coraplarini isterdi.
* Bende mutlaka köyden Haci Cemal Efendi'ye 1,2 cift corap getirtirdim. Haci Cemal Efendi biliyordu ben bu coraplari para karsiligi degil hediye olarak getirmisim.
* Haci Cemal Efendi'de bunun karsiliginda bana deste onun hani vardi epey hayvan beslerdi coraplar karsiliginda 5,6 kiloluk yogurt getirirdi. Kisaca benle Haci Cemal Efendi arasinda para islemiyordu, takas sistemi isliyordu.
****************
*Yine anlatimlara göre daha 40,50'li yillarda saat ve radyo tamirciligini amatörce,hicbir egitim almadan kendi kendine ögrenen iki kisi vardir. Biri yakinim Hasan Kaya "Hes Seyla", digeri Hamit Gülac "Cindi kabilesinden" olup, köyde arazi anlasmazligindan dolayi 1970 yillarin baslarinda öldürüldü.Cevre köylere bazen bu iki sanatkar sefere cikip,köyde bozuk olan saat ve radyo tamirini dahi yapiyordular.
* Cok iyi hatirliyorum Hasan Kaya amcam sayilirdi. Diyiyordum saat tamir ederken kücük vidalar veya bir barca olmadigi zaman neyapiyordun,diyiyordum. Söyledigi söz cok enteresan ve dogru bir sözdü. Saateki bazen o kücük parcalari olmadigi zaman agaclarin dikenlerini yontarak yapmaya calisiyordum.
* saat ve radyo tamirciligini nereden
Zogpa köyü tarim icin elverisli arazisi cok az olmasina ragmen,agirlikli olarak hayvancilikla gecimini saglarlar. Hayvancilik'ta cok sinirlidir. Aileler ancak kendi ihtiyaclarini karsilayacak düzeyde üretim yapabiliyorlardi. Ticari amacli hayvan ve ürünleri cok cilizdir. O yüzden zuexpalilar dokuma sektörüne yönelmislerdi.
Halki tarihten gelen bir azimle cevrede bircok köyde aclik,kitlik kisaca ekonomik sikinti yasandiginda para ihtiyaclarini gelip Zogpa'dan temin ederlerdi. Zuexpa bir nevi civarda finans merkezi islevini'de görürdü.
Zogpa köyü Guewdere'de anlatimlara göre bagimsiz bir köymüs. Hicbir bey ve aga'nin mülkiyetinde degilmis. Oysaki yörede basta Ardürek,Kileban,Xeylan i Kebir ve Züwer köyleri Palu beylerinin tasarrufundaymis. Hatta Suweren merkezi,Siwan mintikasida bazi köyler Palu beylerinine ait oldugunu söyleyebiliriz.
* Köy biraz daglik ve arazisi sinirli oldugu icin tarim arazisi az oldugu icin agirlikli hayvancilikla gecinirlerdi. Sinirlida olsada asirlik epey ceviz agaclarida vardi. O yüzden cevre köylerin bir kismi ceviz ihtiyaclarini Zuexpa'dan karsiliyorlardi.
Orhan Zuexpayic
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder